Επιμέλεια: Σύλβια Μπενάκη
Έχετε δει την ταινία ¨Extremely Loud and Incredibly Close¨ (Tom Hanks, Sandra Bullock, John Goodman, Viola Davis, Max von Sydow and Jeffrey Wright); Πρόκειται στην πραγματικότητα για ένα από τα
¨λογοτεχνικά παιδιά¨ του Jonathan
Safran Foer. Ο 37 ετών Αμερικανός
συγγραφέας φαίνεται πως βρίσκεται συχνά στο επίκεντρο θετικών και αρνητικών
κριτικών εξίσου. Μα εδώ δεν κρίνεται τόσο το έργο του. Η κριτική δε μας αφορά.
Πιο πολύ πρόκειται για μια κουβέντα. Για ένα ταξίδι. Για τη λογοτεχνία και τη
ζωή.
Τι αξία έχει, λοιπόν, για τον ίδιο η λογοτεχνία; «Θεωρώ ότι ακόμα υπάρχουν και θα συνεχίσουν για πάντα να υπάρχουν πράγματα, που μόνο η λογοτεχνία μπορεί να κάνει και να επικοινωνήσει. Δεν θεωρώ ότι η λογοτεχνία είναι απαραιτήτως καλύτερη, ό,τι και αν αυτό σημαίνει, από τον κινηματογράφο, τον χορό ή τη μουσική. Στην πραγματικότητα συχνά ελκύομαι περισσότερο από τον κινηματογράφο και τον χορό, παρά από τη λογοτεχνία, αλλά ξέρω ότι υπάρχουν στιγμές στη ζωή μου που νιώθω την ανάγκη για τη λογοτεχνία και μόνο για τη λογοτεχνία.»
Γιατί, κάπως μαγικά, μπορεί να είναι εκεί, να μας συμπαρασταθεί, με τρόπο που άλλος δε μπορεί. Στα σύνθετα μέρη της ζωής. Με μια συνάντηση με κάποιον άγνωστο, πάνω σ’ ένα λεπτό χαρτί... «Η μητέρα του πιο παλιού μου φίλου πέθανε πριν από μια εβδομάδα περίπου. Είχα πάει να την επισκεφθώ στην Ουάσινγκτον- μένω στη Νέα Υόρκη- και είχα αρκετό άγχος για το τι θα πω και για το πως θα καλύψω ορισμένες πολύ αμήχανες ή ακόμα και οδυνηρές σιωπές. Οπότε πήρα μαζί μου ποιήματα, περίπου 20 ποιήματα. Της τα διάβασα και μιλήσαμε για αυτά. Και εκείνη τη στιγμή όταν μαζί, περισσότερο εκείνη βεβαίως, αλλά μαζί, βρισκόμασταν αντιμέτωποι με αυτήν, την μεγαλύτερη στιγμή της ζωής που είναι ο θάνατος, βρήκαμε στήριγμα στην ποίηση. Πιστεύω ότι τα ποιήματα, οι ιστορίες και τα μυθιστορήματα αποδεικνύονται πολύ χρήσιμα ακριβώς όταν χρειαζόμαστε περισσότερο τα λόγια στις πιο τρομερές, επιτακτικές ή υπαρξιακές στιγμές της ζωής.»
Η ποίηση του κεντρίζει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον. «Χρειαζόμαστε πολλές ώρες ή πολλές ημέρες για να διαβάσουμε ένα μυθιστόρημα. Ακόμα και για ένα διήγημα χρειαζόμαστε μισή ώρα. Αλλά ακόμα και έτσι, η αλήθεια είναι ότι η ποίηση είναι η πιο συμπυκνωμένη μορφή λογοτεχνίας και σε ορισμένες περιπτώσεις αποτελεί την πιο αγνή μορφή της.»
Αυτό ¨υποβιβάζει¨ το μυθιστόρημα; «Δεν θεωρώ τα μυθιστορήματα κατώτερα από την ποίηση, αλλά πιστεύω ότι η ποίηση έχει πολλά να διδάξει το μυθιστόρημα όσον αφορά τις δυνατότητες, την αμεσότητα, το πόσο πυκνός, συνειρμικός και αντηχητικός μπορεί να είναι ο λόγος. Έχω την εντύπωση ότι μερικές φορές τα μυθιστορήματα κάνουν το λάθος να μοιάζουν υπερβολικά με την περιγραφή τους. Για παράδειγμα, ρωτάει κάποιος ¨Για τι μιλάει αυτό το βιβλίο;¨ Το όνειρό μου είναι να γράψω ένα μυθιστόρημα για το οποίο κάποιος θα απαντούσε: ¨Θα μπορούσα να σου πω αλλά έτσι θα έχανες πραγματικά την ουσία. Πρέπει να το διαβάσεις.¨ Για μένα αυτό είναι το καλό μυθιστόρημα. Ένα μυθιστόρημα που είναι η περίληψη του εαυτού του ή απλώς μια πιο εκτεταμένη έκδοση της περίληψης του, μοιάζει πολύ με την τηλεόραση. Θεωρώ ότι υπάρχει ακόμα περιθώριο για το μυθιστόρημα να μιμηθεί την ποίηση όσον αφορά το άφατο, το μυστηριώδες ή το άπιαστο, αλλά σε μια πολύ μεγαλύτερη κλίμακα.»
Αλλά τέχνη δεν είναι μόνο η λογοτεχνία... «Όλη μου τη ζωή ελκυόμουν περισσότερο από τις εικαστικές τέχνες παρά από τη λογοτεχνία. Και ακόμα και σήμερα, όταν νιώθω ότι δεν θυμάμαι γιατί ήθελα να γίνω συγγραφέας, δεν ανατρέχω σε βιβλία αλλά στη ζωγραφική ή τη γλυπτική. Κατά τη γνώμη μου, η διάκριση έχει γίνει υπερβολικά αυστηρή, η διαφορά μεταξύ του μουσικού, του συγγραφέα, του εικαστικού, του χορευτή. Τους έχουμε κατηγοριοποιήσει, διαχωρίσει, έτσι ώστε να υπάρχει ελάχιστη επικάλυψη. Στην ουσία, όμως, όλοι τους είναι άνθρωποι που επιθυμούν να δημιουργήσουν πράγματα που, κάποιος θα έλεγε, δεν έχουν καμία χρησιμότητα.»
Τελικά, η τέχνη είναι χρήσιμη; «Ξέρετε, όλα στη ζωή έχουν κάποια χρησιμότητα. Μια γέφυρα φτιάχνεται, ώστε οι άνθρωποι να περνούν από τη μία όχθη στην άλλη. Αλλά τα μυθιστορήματα, οι πίνακες, τα τραγούδια... Μπορεί να έχουν αντίκτυπο, μπορεί να έχουν πολιτικό περιεχόμενο, να ψυχαγωγούν, να αποτελούν αντικείμενο εμπορίου, αλλά στην πραγματικότητα δεν έχουν δημιουργηθεί για κανέναν από τους παραπάνω σκοπούς. Σκοπός της ύπαρξής τους είναι η ύπαρξή τους καθ' εαυτή.»
Η άποψή του για την έμπνευση; «Όταν δεν γράφω βιβλία δεν είμαι παρά κάποιος που κυκλοφορεί στον κόσμο και παρατηρεί όμορφα πράγματα προσπαθώντας να τα συγκρατήσει στη μνήμη, αν και συχνά δεν τα καταφέρνει, ακούει αστεία προσπαθώντας να τα συγκρατήσει, αν και συχνά δεν τα καταφέρνει και έχει ιδέες που στη συνέχεια εξαφανίζονται. Αλλά όταν γράφω, μπορώ να τα αποθηκεύω όλα αυτά, έτσι ώστε να τα χρησιμοποιήσω, να τα αναδιατάξω. Τίποτα δεν προέρχεται από το τίποτα. Υπάρχει η εντύπωση ότι τα βιβλία, η τέχνη ή η καλλιτεχνική δημιουργία είναι μια πολύ ρομαντικότερη διαδικασία από ότι είναι στην πραγματικότητα, λες και σε χτυπά η έμπνευση και ξαφνικά εμφανίζεται κάτι, αλλά δεν είναι έτσι. Η εμπειρία μου έχει δείξει κάτι εντελώς διαφορετικό. Έχει περισσότερο να κάνει με το να είσαι προσεκτικός στα ερεθίσματα που δέχεσαι και με το να αρχίσεις να μαθαίνεις τι σου αρέσει και τι βρίσκεις χρήσιμο και μετά να συλλέγεις αυτά τα πράγματα αντί για το ο,τιδήποτε και αφού τα συλλέξεις να δεις πώς θα μπορούσες να τα αναδιατάξεις με τον καλύτερο τρόπο για σένα. Δεν υπάρχει καμιά αντικειμενικότητα σε αυτή τη διαδικασία. Δεν σημαίνει ότι θα αρέσει απαραιτήτως σε κάποιον άλλο, αλλά είναι σαν να δημιουργείς ένα κολάζ χρησιμοποιώντας όλον τον κόσμο σαν να ήταν ένα ντουλάπι γεμάτο πράγματα που πρέπει να τακτοποιήσεις.»
Ακόμη και τότε, η τέχνη έχει τη δύναμη να σωπαίνει τον φλύαρο νου. «Στην τέχνη τα σημαντικότερα πράγματα συμβαίνουν σε υποσυνείδητο επίπεδο. Όταν αρχίζω να γράφω δεν σκέφτομαι έτσι. Στην πραγματικότητα, και δεν το λέω ως αστείο ή ως αυτοσαρκασμό, δεν σκέφτομαι και πολλά πράγματα. Απλώς είμαι πολύ ανοικτός. Τι είναι αυτό που θέλω να κάνω; Τι είναι αυτό που βρίσκω ενδιαφέρον αυτή τη στιγμή; Τι μου εξάπτει την περιέργεια; Ποτέ όμως δεν σκέφτομαι ποια θα ήταν η δυνητική χρησιμότητά του. Όπως προείπα, στην τέχνη υπάρχει μία ποιότητα, η οποία είναι άχρηστη με τον πιο απόλυτο τρόπο. Και το εννοώ σαν τη μεγαλύτερη φιλοφρόνηση που θα μπορούσα να κάνω.»
Γιατί
γράφει ή γιατί προτιμά τις ιστορίες φαντασίας; «Ένα από τα αγαπημένα μου αποφθέγματα είναι πως ¨ένα πουλί δεν είναι
ορνιθολόγος.¨ Απλά επειδή είσαι κάτι, δε σημαίνει πως γνωρίζεις γιατί είσαι αυτό
το κάτι ή γιατί το κάνεις.»
Οι απαντήσεις που έδωσε σε κάποιες πιο προσωπικές ερωτήσεις ήταν απλά λακωνικές... Ποιον άνθρωπο εν ζωή θαυμάζει περισσότερο; «Δεν πρόκειται για διαγωνισμό...» Όπως ομολογεί δεν υπήρξαν ¨σ’ αγαπώ¨ που δεν εννοούσε. Αλλά ξεστόμισε πολλά χωρίς να ξέρει τι σημαίνουν. Και το μεγαλύτερο μάθημα της ζωής του; «Τα πράγματα είναι καλύτερο να λέγονται δυνατά.»
Εσύ θα τα φωνάξεις;
Τι αξία έχει, λοιπόν, για τον ίδιο η λογοτεχνία; «Θεωρώ ότι ακόμα υπάρχουν και θα συνεχίσουν για πάντα να υπάρχουν πράγματα, που μόνο η λογοτεχνία μπορεί να κάνει και να επικοινωνήσει. Δεν θεωρώ ότι η λογοτεχνία είναι απαραιτήτως καλύτερη, ό,τι και αν αυτό σημαίνει, από τον κινηματογράφο, τον χορό ή τη μουσική. Στην πραγματικότητα συχνά ελκύομαι περισσότερο από τον κινηματογράφο και τον χορό, παρά από τη λογοτεχνία, αλλά ξέρω ότι υπάρχουν στιγμές στη ζωή μου που νιώθω την ανάγκη για τη λογοτεχνία και μόνο για τη λογοτεχνία.»
Γιατί, κάπως μαγικά, μπορεί να είναι εκεί, να μας συμπαρασταθεί, με τρόπο που άλλος δε μπορεί. Στα σύνθετα μέρη της ζωής. Με μια συνάντηση με κάποιον άγνωστο, πάνω σ’ ένα λεπτό χαρτί... «Η μητέρα του πιο παλιού μου φίλου πέθανε πριν από μια εβδομάδα περίπου. Είχα πάει να την επισκεφθώ στην Ουάσινγκτον- μένω στη Νέα Υόρκη- και είχα αρκετό άγχος για το τι θα πω και για το πως θα καλύψω ορισμένες πολύ αμήχανες ή ακόμα και οδυνηρές σιωπές. Οπότε πήρα μαζί μου ποιήματα, περίπου 20 ποιήματα. Της τα διάβασα και μιλήσαμε για αυτά. Και εκείνη τη στιγμή όταν μαζί, περισσότερο εκείνη βεβαίως, αλλά μαζί, βρισκόμασταν αντιμέτωποι με αυτήν, την μεγαλύτερη στιγμή της ζωής που είναι ο θάνατος, βρήκαμε στήριγμα στην ποίηση. Πιστεύω ότι τα ποιήματα, οι ιστορίες και τα μυθιστορήματα αποδεικνύονται πολύ χρήσιμα ακριβώς όταν χρειαζόμαστε περισσότερο τα λόγια στις πιο τρομερές, επιτακτικές ή υπαρξιακές στιγμές της ζωής.»
Η ποίηση του κεντρίζει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον. «Χρειαζόμαστε πολλές ώρες ή πολλές ημέρες για να διαβάσουμε ένα μυθιστόρημα. Ακόμα και για ένα διήγημα χρειαζόμαστε μισή ώρα. Αλλά ακόμα και έτσι, η αλήθεια είναι ότι η ποίηση είναι η πιο συμπυκνωμένη μορφή λογοτεχνίας και σε ορισμένες περιπτώσεις αποτελεί την πιο αγνή μορφή της.»
Αυτό ¨υποβιβάζει¨ το μυθιστόρημα; «Δεν θεωρώ τα μυθιστορήματα κατώτερα από την ποίηση, αλλά πιστεύω ότι η ποίηση έχει πολλά να διδάξει το μυθιστόρημα όσον αφορά τις δυνατότητες, την αμεσότητα, το πόσο πυκνός, συνειρμικός και αντηχητικός μπορεί να είναι ο λόγος. Έχω την εντύπωση ότι μερικές φορές τα μυθιστορήματα κάνουν το λάθος να μοιάζουν υπερβολικά με την περιγραφή τους. Για παράδειγμα, ρωτάει κάποιος ¨Για τι μιλάει αυτό το βιβλίο;¨ Το όνειρό μου είναι να γράψω ένα μυθιστόρημα για το οποίο κάποιος θα απαντούσε: ¨Θα μπορούσα να σου πω αλλά έτσι θα έχανες πραγματικά την ουσία. Πρέπει να το διαβάσεις.¨ Για μένα αυτό είναι το καλό μυθιστόρημα. Ένα μυθιστόρημα που είναι η περίληψη του εαυτού του ή απλώς μια πιο εκτεταμένη έκδοση της περίληψης του, μοιάζει πολύ με την τηλεόραση. Θεωρώ ότι υπάρχει ακόμα περιθώριο για το μυθιστόρημα να μιμηθεί την ποίηση όσον αφορά το άφατο, το μυστηριώδες ή το άπιαστο, αλλά σε μια πολύ μεγαλύτερη κλίμακα.»
Αλλά τέχνη δεν είναι μόνο η λογοτεχνία... «Όλη μου τη ζωή ελκυόμουν περισσότερο από τις εικαστικές τέχνες παρά από τη λογοτεχνία. Και ακόμα και σήμερα, όταν νιώθω ότι δεν θυμάμαι γιατί ήθελα να γίνω συγγραφέας, δεν ανατρέχω σε βιβλία αλλά στη ζωγραφική ή τη γλυπτική. Κατά τη γνώμη μου, η διάκριση έχει γίνει υπερβολικά αυστηρή, η διαφορά μεταξύ του μουσικού, του συγγραφέα, του εικαστικού, του χορευτή. Τους έχουμε κατηγοριοποιήσει, διαχωρίσει, έτσι ώστε να υπάρχει ελάχιστη επικάλυψη. Στην ουσία, όμως, όλοι τους είναι άνθρωποι που επιθυμούν να δημιουργήσουν πράγματα που, κάποιος θα έλεγε, δεν έχουν καμία χρησιμότητα.»
Τελικά, η τέχνη είναι χρήσιμη; «Ξέρετε, όλα στη ζωή έχουν κάποια χρησιμότητα. Μια γέφυρα φτιάχνεται, ώστε οι άνθρωποι να περνούν από τη μία όχθη στην άλλη. Αλλά τα μυθιστορήματα, οι πίνακες, τα τραγούδια... Μπορεί να έχουν αντίκτυπο, μπορεί να έχουν πολιτικό περιεχόμενο, να ψυχαγωγούν, να αποτελούν αντικείμενο εμπορίου, αλλά στην πραγματικότητα δεν έχουν δημιουργηθεί για κανέναν από τους παραπάνω σκοπούς. Σκοπός της ύπαρξής τους είναι η ύπαρξή τους καθ' εαυτή.»
Η άποψή του για την έμπνευση; «Όταν δεν γράφω βιβλία δεν είμαι παρά κάποιος που κυκλοφορεί στον κόσμο και παρατηρεί όμορφα πράγματα προσπαθώντας να τα συγκρατήσει στη μνήμη, αν και συχνά δεν τα καταφέρνει, ακούει αστεία προσπαθώντας να τα συγκρατήσει, αν και συχνά δεν τα καταφέρνει και έχει ιδέες που στη συνέχεια εξαφανίζονται. Αλλά όταν γράφω, μπορώ να τα αποθηκεύω όλα αυτά, έτσι ώστε να τα χρησιμοποιήσω, να τα αναδιατάξω. Τίποτα δεν προέρχεται από το τίποτα. Υπάρχει η εντύπωση ότι τα βιβλία, η τέχνη ή η καλλιτεχνική δημιουργία είναι μια πολύ ρομαντικότερη διαδικασία από ότι είναι στην πραγματικότητα, λες και σε χτυπά η έμπνευση και ξαφνικά εμφανίζεται κάτι, αλλά δεν είναι έτσι. Η εμπειρία μου έχει δείξει κάτι εντελώς διαφορετικό. Έχει περισσότερο να κάνει με το να είσαι προσεκτικός στα ερεθίσματα που δέχεσαι και με το να αρχίσεις να μαθαίνεις τι σου αρέσει και τι βρίσκεις χρήσιμο και μετά να συλλέγεις αυτά τα πράγματα αντί για το ο,τιδήποτε και αφού τα συλλέξεις να δεις πώς θα μπορούσες να τα αναδιατάξεις με τον καλύτερο τρόπο για σένα. Δεν υπάρχει καμιά αντικειμενικότητα σε αυτή τη διαδικασία. Δεν σημαίνει ότι θα αρέσει απαραιτήτως σε κάποιον άλλο, αλλά είναι σαν να δημιουργείς ένα κολάζ χρησιμοποιώντας όλον τον κόσμο σαν να ήταν ένα ντουλάπι γεμάτο πράγματα που πρέπει να τακτοποιήσεις.»
Ακόμη και τότε, η τέχνη έχει τη δύναμη να σωπαίνει τον φλύαρο νου. «Στην τέχνη τα σημαντικότερα πράγματα συμβαίνουν σε υποσυνείδητο επίπεδο. Όταν αρχίζω να γράφω δεν σκέφτομαι έτσι. Στην πραγματικότητα, και δεν το λέω ως αστείο ή ως αυτοσαρκασμό, δεν σκέφτομαι και πολλά πράγματα. Απλώς είμαι πολύ ανοικτός. Τι είναι αυτό που θέλω να κάνω; Τι είναι αυτό που βρίσκω ενδιαφέρον αυτή τη στιγμή; Τι μου εξάπτει την περιέργεια; Ποτέ όμως δεν σκέφτομαι ποια θα ήταν η δυνητική χρησιμότητά του. Όπως προείπα, στην τέχνη υπάρχει μία ποιότητα, η οποία είναι άχρηστη με τον πιο απόλυτο τρόπο. Και το εννοώ σαν τη μεγαλύτερη φιλοφρόνηση που θα μπορούσα να κάνω.»
Οι απαντήσεις που έδωσε σε κάποιες πιο προσωπικές ερωτήσεις ήταν απλά λακωνικές... Ποιον άνθρωπο εν ζωή θαυμάζει περισσότερο; «Δεν πρόκειται για διαγωνισμό...» Όπως ομολογεί δεν υπήρξαν ¨σ’ αγαπώ¨ που δεν εννοούσε. Αλλά ξεστόμισε πολλά χωρίς να ξέρει τι σημαίνουν. Και το μεγαλύτερο μάθημα της ζωής του; «Τα πράγματα είναι καλύτερο να λέγονται δυνατά.»
Εσύ θα τα φωνάξεις;
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου