ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΤΤΑΡΙΔΗ

Επιμέλεια: Σύλβια Μπενάκη

synenteuxis.gr

Έφορος 17^ης  εφορίας κλασικών αρχαιοτήτων και της 11^ης Βυζαντινών αρχαιοτήτων, μεταξύ πολλών άλλων. Ο πρόεδρος της δημοκρατίας της απένειμε τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικα για το σύνολο του έργου της. Όπως υποστηρίζει η ίδια αυτό ήταν περισσότερο υποχρέωση, παρά αμοιβή... «Έπρεπε  να γίνω αντάξιά του.»  Σημαντικό σημείο στη ζωή της υπήρξαν τα 35 χρόνια που ήταν διευθύντρια ανασκαφών στη Βεργίνα, που σίγουρα τη σημάδεψαν, αλλά για να συλλάβει κανείς τι σήμαινε αυτή η ανασκαφή για την ίδια, χρειάζεται πρώτα να συνειδητοποιήσει τι αξία έχει η αρχαιολογία και οι ανασκαφές για την ψυχή και τη ζωή της. 

Αρχικά, το δέσιμο με τα μνημεία είναι κάτι ιδιαίτερο για εκείνη. «Τα αρχαία μνημεία μας διδάσκουν την αρετή. Είναι το αντίθετο της ευκολίας, η πετρωμένη δυσκολία.» Ο αρχαιολόγος που τα ¨ξυπνά¨ έχει μία ευθύνη απέναντί τους. «Αυτά δεν είναι δικά μας. Τα διαχειριζόμαστε για μια στιγμή. Μια στιγμή είναι η ζωή μας μέσα στην αιωνιότητα. Οφείλουμε να τα διαχειριζόμαστε, όχι για μας, αλλά για τους επερχόμενους. Τα βγάζουμε από τη γη και τα θέτουμε στον κίνδυνο του δεύτερου θανάτου. Αυτά πέθαναν και τα τραβάμε ξανά σε μια ζωή, γι’ αυτά δύσκολη. Πρέπει να τα φροντίσουμε, να μην πεθάνουν αμέσως στα χέρια μας, γιατί όλα τα πράγματα θέλουν να πεθάνουν. Τα ανασύρουμε, λοιπόν. Απαιτούμε να αναστηθούν, τα ανασταίνουμε και πρέπει να φροντίσουμε να μείνουν. Δεν είναι μόνο για να παίζουμε εμείς οι αρχαιολόγοι και να ευχαριστιόμαστε την πρωτογενή και δευτερογενή επαφή. Εμείς πρέπει να τα αποδώσουμε κατανοητά, ώστε αυτά να γίνουν ένα στοιχείο ποιότητας και μάθημα ζωής γι’ αυτούς που θα έρθουν να τα δουν. Επίσης, οι αρχαιότητες σε μία περιοχή βοηθούν την αειφόρο ανάπτυξή της, εάν δεν τα τσακίσεις. Είναι πολύ ευαίσθητες και θέλουν ησυχία, όχι ένα κιτς τουριστικό πράγμα δίπλα τους. Είναι σαν τα μωρά και χρειάζονται φροντίδα.»

Η άμεση επαφή με τις αρχαιότητες, εκτός από την έμφυτη ομορφιά, κρύβει και μια άλλη πλευρά. «Είναι εξαιρετικό προνόμιο. Βέβαια, ενίοτε σε καίει. Γιατί ακουμπάς τους νεκρούς. Δεν είναι τόσο απλό το πέρασμα στην άλλη μεριά. Είναι μία πολύ ιδιόρρυθμη σχέση αυτή.» Ωστόσο, η επαφή αυτή μας υπενθυμίζει το αιώνιο και αναλλοίωτο κομμάτι της ανθρώπινης φύσης. Αναφέρει σαν παράδειγμα έναν ναό που βρέθηκε σε κάποια περιοχή της Τουρκίας. «Στέκεσαι και βλέπεις το απείκασμα του θείου, όπως το είδε και το ονειρεύτηκε ένας άνθρωπος 12.500 χρόνια πριν, εκεί που αρχίζουμε να είμαστε sapiens, να είμαστε εμείς.»

Στις ανασκαφές στη Βεργίνα βίωσε το ¨αποκορύφωμα¨, μία στιγμή συγκλονιστική, που επιβεβαιώνει την ιδιορρυθμία αυτής της σχέσης. Όπως μαρτυρεί με ένταση στο βιβλίο της: «Αν η χρονολόγηση ήταν σωστή, κρατούσα στα χέρια μου τα οστά του Φιλίππου. Σε αυτή την περίπτωση ακουμπάς έναν άνθρωπο που τον ξέρεις. Κάθε τάφος που ανοίγουμε  μπορεί να είναι μία βαθιά συγκινητική στιγμή, γιατί είναι ένας άνθρωπος εκεί. Αλλά ο Φίλιππος είναι κάποιος που τον ξέρεις, τον έχεις μάθει από μικρός. Είναι κάτι συνταρακτικό και φοβιστικό.» Όσο για τις επιγραφές στις επιτύμβιες στήλες... «Βρίσκεις πέντε γράμματα και είναι σα να ακουμπάς την ψυχή του ανθρώπου που ήταν εκεί και δεν είναι πια.»

Τη χαρακτήρισαν όγδοη σύζυγο του Φιλίππου. «Τον αγάπησα αγαπώντας τον Αλέξανδρο, αλλά μεγαλώνοντας, ακολουθώντας την ηλικία μου πήγα από τον γιο στον πατέρα.» λέει αστειευόμενη. Ήταν αυτός ο άνθρωπος που είδε τον εαυτό του στα πλαίσια της Ευρώπης... «Ο Φίλιππος Β’ ετοίμαζε την εκστρατεία του στην Ανατολή, αντιλαμβανόμενος τον εαυτό του ως Ευρωπαίο ηγεμόνα. Αυτό μπορεί να ερμηνευθεί από τη παράσταση της Αρπαγής της Ευρώπης που υπάρχει στο ψηφιδωτό δάπεδο του μεγάλου τετράγωνου δωματίου, και διότι ονόμασε τη τελευταία κόρη του Ευρώπη.»

Το προαναφερθέν ψηφιδωτό φαίνεται να έχει σπουδαία αξία, όχι μόνο αισθητική. «Διαπιστώσαμε ότι το θέμα του ψηφιδωτού δαπέδου, εξαιρετικά γοητευτικό και σημαντικό, είναι μια θάλασσα από σκούρα μπλε βότσαλα, στην οποία κολυμπούν στις γωνίες θαλάσσια κοίτη και μικροί έρωτες, ενώ στη μέση καλπάζει ένας ταύρος ο οποίος πιθανώς είχε στην πλάτη του την Ευρώπη. Αυτό το σημείο είναι φθαρμένο αλλά το ξέρουμε από άλλες παραστάσεις και μπορούμε με βεβαιότητα να το αναπαραστήσουμε. Η αρπαγή της Ευρώπης, της βασιλοπούλας της Φοινίκης από τον ταύρο Δία, την οποία φέρνει στην Κρήτη και στην ήπειρο που παίρνει από αυτήν το όνομά της. Είναι πάρα πολύ σημαντικό ότι ο Φίλιππος διάλεξε αυτό το θέμα για το πιο επίσημο δωμάτιο του ανακτόρου του….»

Αλλά το ανάκτορο των Αιγών ολόκληρο αποτελούσε ένα πολύ ξεχωριστό δημιούργημα. «Το ανάκτορο των Αιγών δεν ήταν ένα σπίτι. Κατασκευάστηκε για να απεικονίσει στον χώρο την ιδέα της πεφωτισμένης δεσποτείας κατά Πλάτωνα. Πώς βγαίνει αυτό; Με τη γεωμετρία. Το λιανίσαμε στα μετρήματα και τις διαιρέσεις. Παντού δουλεύανε με χρυσές τομές, μέχρι και στο κατώφλι που έχει ένα σκαλοπάτι και ένα δεύτερο. Στο κέντρο έχει ένα μεγάλο τετράγωνο περιστύλιο, μία αυλή δηλαδή, στην οποία μπαίνεις από ένα πρόπυλο ψηλό- είναι στοιχείο ιερού, θυμίζει διώροφο ναό. Δεξιά και αριστερά έχει δύο στοές, που είναι οι πρώτες διώροφες στοές στην ελληνική αρχιτεκτονική. Είναι δύο φορές σα τη στοά του Αττάλου, που ανήκει στον 2^ο αιώνα π.Χ. Είναι το μεγαλύτερο κτήριο έως εκείνη την εποχή στην Ελλάδα, το πρώτο συγκροτημένο περιστύλιο. Σχεδιάζεται το 350 π.Χ. και υλοποιείται το 336 π.Χ. Μπαίνοντας, αντί να δεις ναό, όπως περιμένεις, βλέπεις έναν τεράστιο τετράγωνο χώρο, την ¨αγορά¨, τον τόπο συνάθροισης. Γίνεται ένα παιχνίδι με το τέσσερα και το τετράγωνό του στους κίονες και στο περιστύλιο. Μελετώντας τις χαράξεις, αρχίζει κανείς να τρελαίνεται. Ο Πλάτωνας στον ¨Τίμαιο¨ μιλά για το πώς έφτιαξε ο Θεός την ψυχή του κόσμου. Δημιουργεί ένα κλάσμα ο Θεός γι’ αυτό, το οποίο σου δίνει μία ακολουθία: 1,2,3,4,9,8,27. Αυτοί οι αριθμοί, με αυτή τη σειρά. Εδώ και 2.500 χρόνια υπάρχει μία τεράστια φιλολογία γύρω από αυτό. Ο Ιορδάνης Δημακόπουλος είχε μία καταπληκτική ιδέα, ότι δεν είναι αριθμοί, αλλά εμβαδά. Ανακαλύψαμε πως αυτό ακριβώς το σχήμα που είχε βρει ο Δημακόπουλος, ως αλληλουχία γεωμετρίας της ψυχής του κόσμου του ¨Τίμαιου¨ εφαρμόζεται με ακρίβεια εκατοστού στις χαράξεις αυτού του κτηρίου. Αυτός ο τύπος κτηρίου διασπείρεται ύστερα παντού.»  Το 168 π.Χ. καταστρέφεται από τους Ρωμαίους, οι οποίοι δε γνωρίζουν πως το αρχετυπικό σχήμα του ανακτόρου των Αιγών εφαρμόζεται σε όλα τα ρωμαϊκά Σεβαστεία, δηλαδή τους τόπους λατρείας του αυτοκράτορα.

Έρχεται η ώρα για το μεγάλο ζήτημα: την επιστροφή των μαρμάρων και των λοιπών αρχαιοτήτων πίσω στον τόπο τους. Ποιος καταλληλότερος να απαντήσει από έναν αρχαιολόγο; «Το ότι εμείς υπάρχουμε το οφείλουμε στον κλασικισμό. Ο καημένος ο Byron ήρθε και πέθανε εδώ, όπως και μερικοί άλλοι ρομαντικοί και ονειροπόλοι, γιατί, όπως λέει ο Goethe: ¨Αναζητούσαν με τα μάτια της ψυχής τη χώρα των Ελλήνων.¨ -Οι Γερμανοί κλασικιστές αγάπησαν πάρα πολύ την Ελλάδα. Ότι ο Ναζισμός χρησιμοποίησε την ιδέα της ράτσας και της άριας φυλής ήταν κατάχρηση.- Για μένα, σήμερα, το πρόβλημα είναι η αγορά. Τα ξένα μουσεία που αγοράζουν πρέπει να στιγματίζονται οπωσδήποτε, όπως οι αρχαιολόγοι, οι οποίοι γνωμοδοτούν για τις αγορές, οι οποίοι δεν είναι στην αρχαιολογική υπηρεσία. Ξέρεις τι φοβερό είναι να βλέπεις μία αρχαιοκαπηλία; Είναι σα να τα έχουν ξανασκοτώσει τα καημένα και να είναι ορφανά. Αλλά υπάρχουν δύο κατηγορίες αντικειμένων: Υπάρχουν πολλά αρχαία από την Κάτω Ιταλία, τη Μεγάλη Ελλάδα, τα οποία έτσι κι αλλιώς ήταν προϊόντα που ταξίδευαν, τα παρήγαν τα εργαστήρια και έφευγαν. Τα κομμάτια των μνημείων, όπως είναι τα Παρθενώνια είναι άλλο θέμα, διότι εκεί έχεις τον ίδιο τον ναό. Για μένα δεν έχει τόσο σημασία. Ένα μνημείο σε ένα μουσείο είναι προστατευμένο. Είναι καλά εκτεθειμένο, είναι γνωστό. Σε ένα μουσείο, όπως το Λούβρο ή το Βρετανικό μπορεί να βλέπει κανείς όλους αυτούς τους θησαυρούς και να θέλει μετά να δει και την πηγή της προέλευσης. Ο κόσμος σήμερα είναι πολύ μικρός και με το διαδίκτυο γίνεται ακόμη μικρότερος. Εμείς διαχειριστές είμαστε. Δεν μας ανήκουν. Ο ελληνικός πολιτισμός είναι κομμάτι του ανθρώπινου πολιτισμού. Δεν είναι μόνο δικός μας. Ο Παρθενώνας είναι ένα εμβληματικό πράγμα, είναι μια ιδέα η επιστροφή και η συνένωση των μαρμάρων. Στο ανάκτορο των Αιγών αυτά που μας λείπουν και είναι στο Λούβρο, δεν προσφέρουν τίποτα εκεί που είναι-πέντε θραύσματα από δύο κιονόκρανα. Εγώ όμως έχω και τα άλλα. Αν τα πάρουμε πίσω θα τα βάλουμε στη θέση τους. Η διεκδίκηση θα ξεκινήσει και πρέπει να ξεκινήσει. Ακόμη και για να πάρουμε τα αντίγραφα μας ζητούν να πληρώσουμε χρήματα.»

Πιο είναι το στοιχείο που την ενθαρρύνει να πιστεύει πως κάποια μνημεία είναι καλό να βρίσκονται πέρα των ελληνικών συνόρων; Μα φυσικά, ο ίδιος ο Αλέξανδρος. «Εγώ πιστεύω πολύ στον Αλέξανδρο. Τον αγαπώ πάρα πολύ. Μας δίδαξε κάτι: Να ανοίξουμε στην οικουμένη. Εν μέρει το μικρό εθνικό, ελληνικό κράτος μας έχει κάνει να χάσουμε την αίσθηση του οικουμενικού ελληνισμού. Εγώ πιστεύω ότι πρέπει λίγο να ξαναγυρίσουμε εκεί. Βασικό χαρακτηριστικό του ελληνιστικού κόσμου είναι αυτή η καταπληκτική ανεκτικότητα. Πήγαιναν στην Αίγυπτο και ίδρυαν έναν νέο Θεό Έλληνα και Αιγύπτιο, ήρθε η Ίσις στην Ελλάδα, πήγε ο Διόνυσος στην Αίγυπτο. Ανοιχτός κόσμος, ανοιχτοί άνθρωποι, ανοιχτές ψυχές, ανοιχτό ταξίδι. Ο ελληνιστικός κόσμος είναι ένα απίστευτα γοητευτικό ταξίδι. Ξεκίναγες από εδώ, πήγαινες στη Δήλο, που ήταν κάτι σα Μονακό, στην Αλεξάνδρεια... Μπορεί ο Πτολεμαίος να πολεμούσε με τον Σέλευκο. Ήταν αδιάφορο για σένα τον ταξιδιώτη. Μπορούσες και ως γυναίκα να ταξιδέψεις.»

Ούτως ή άλλως, όπου και αν βρίσκονται τα ελληνικά μνημεία, τον ελληνισμό τον κρατάμε μέσα μας. «Είμαστε πάρα πολύ περήφανοι και τυχεροί, κυρίως, γιατί μιλάμε αυτή τη γλώσσα. Εκεί είναι η συνέχεια. Χαίρομαι που επικοινωνώ κατευθείαν, σκέφτομαι με τις ίδιες λέξεις, προσλαμβάνω τις εικόνες του κόσμου με τον ίδιο τρόπο, ζω στο ίδιο περιβάλλον που γέννησε αυτόν τον πολιτισμό και αγαπάω το ίδιο χώμα.  Το χώμα για έναν αρχαιολόγο είναι η αρχή και το τέλος των πάντων.» Πατάμε εκεί που πάτησαν. Είμαστε εκείνοι που ήταν;

 Πηγές: ΣΤΑ ΑΚΡΑ, Το ιστολόγιο του Θοδωρή